Uwiezieni w sieci

Treść

Błyskawiczny rozwój internetu oraz jego dostępność dają użytkownikom ogromne możliwości i udogodnienia w codziennym życiu. Internet stanowi przede wszystkim potężne źródło informacji z każdej dziedziny oraz pozwala na docieranie do interesujących treści w bardzo krótkim czasie. Jest to również wygodny i stosunkowo niedrogi środek komunikacji umożliwiający łatwe nawiązywanie znajomości z ludźmi na całym świecie, a także podtrzymywanie i umacnianie relacji z osobami znajomymi i bliskimi. Poruszanie się w cyberprzestrzeni, oprócz niezaprzeczalnych korzyści, może jednak nieść również pewne zagrożenia dla jego użytkowników i wywoływać konsekwencje całkowicie przeciwne do zamierzonych.

Zagrożenia, jakie niesie ze sobą korzystanie z internetu, związane są przede wszystkim z obecnością szkodliwych treści (np. pornograficznych, rasistowskich, szerzących nienawiść czy fanatyzm) oraz z działalnością cyberprzestępców, takich jak pedofile, hakerzy, oszuści czy twórcy wirusów. Coraz częściej zwraca się również uwagę na problem uzależnienia od internetu. Jest to stosunkowo nowe zjawisko w naszym społeczeństwie i wciąż jeszcze mało poznane. Badania naukowe oraz doświadczenia kliniczne pokazują, że z roku na rok gwałtownie rośnie liczba osób, w tym dzieci i młodzieży, mających poważne trudności z kontrolowaniem czasu spędzanego w sieci. Ponadto uzależnienie od internetu, zwłaszcza jeśli dotyczy osób młodych, zakłóca ich rozwój psychospołeczny i często prowadzi do tragedii osobistych i rodzinnych.

Zaczęło się w Stanach Zjednoczonych
W 1966 roku w małym miasteczku w stanie Missouri kilkunastoletni Brad Hoffman każdej nocy korzystał z uniwersyteckiej sieci komputerowej. Udając pełnoletniego, prowadził rozmowy z "elektronicznymi przyjaciółmi". Rodzice wkrótce się zorientowali, co ich syn robi w nocy, i zamknęli mu dostęp do komputera. Chłopak nie mógł tego znieść, ponieważ internet stanowił dla niego cały świat. W szkole nie miał przyjaciół. Nie pomogła natychmiastowa pomoc ze strony psychiatry. Zastrzelił matkę, a następnie popełnił samobójstwo.
Dwudziestoletni Hudson był uzależniony od gry internetowej. Cały czas spędzał na graniu. W ostatnim czasie przestał rozmawiać z rodzicami i stracił pracę. Grał po kilkanaście godzin dziennie. Popełnił samobójstwo.
Pewna kobieta, mieszkanka Florydy, straciła prawo do opieki nad dziećmi, gdy jej były mąż przekonał sędziego, że kobieta była uzależniona od internetu i z tego powodu nie była zdolna do właściwej opieki nad dziećmi.
Rafał, student Politechniki Warszawskiej, ma stwierdzone początki osteoporozy i silną nerwicę. Zawsze był prymusem. Z okazji Pierwszej Komunii Świętej dostał komputer. Rodzice cieszyli się, że syn nie włóczy się z kolegami, tylko siedzi w domu. Dziś Rafał spędza w internecie nawet 20 godzin dziennie. Zna dobrze trzy języki obce i poprzez grupy dyskusyjne kontaktuje się z całym światem. Niestety, zupełnie zaniedbał naukę na uczelni i grozi mu powtarzanie roku. Nie ma żadnych przyjaciół. Prawie nie opuszcza swojego pokoju. Jednak nadal nie chce się leczyć.
Piotr i Kamila poznali się przez internet, potem zaczęli się spotykać i pół roku temu się pobrali. Oboje grają w grę internetową i poświęcają temu zajęciu bardzo wiele czasu, nawet kilkanaście godzin dziennie. Grają w ciągu dnia, jak tylko wrócą z pracy, wieczorami i w nocy. Większość ich rozmów dotyczy gry. Niemal codziennie Piotr dzwoni do żony z pracy i daje jej instrukcje, co ma zrobić w grze. Obecnie przeżywają poważny kryzys małżeński, nie potrafią normalnie ze sobą rozmawiać, kłócą się o drobiazgi. Piotr jest zazdrosny o bliskie relacje żony z internetowymi przyjaciółmi i kontroluje jej rozmowy (tzn. czyta, o czym rozmawiali). Śpią w oddzielnych sypialniach, każde ze swoim komputerem. Zastanawiają się, czy mają być razem, czy też lepiej się rozwieść.

Uzależnienie jako proces
Proces powstawania i nasilania się uzależnienia od internetu przebiega zwykle w kilku fazach. Najpierw internet wywołuje zainteresowanie i sprawia przyjemność (faza poznawania i racjonalnego oraz efektywnego wykorzystywania internetu). Stopniowo osoba coraz więcej czasu poświęca na korzystanie z internetu i jednocześnie traci inne zainteresowania. Gdy nie jest zalogowana do internetu, zaczyna o nim natrętnie myśleć (faza uzależnienia). Z czasem uzależnienie pogłębia się i osoba w coraz większym stopniu rezygnuje z wielu działań oraz czynności rodzinnych, społecznych, zawodowych i rekreacyjnych na rzecz codziennego, wielogodzinnego i niejednokrotnie nieprzerwanego korzystania z internetu. Dotyczyć to może ograniczenia na to konto czasu przeznaczonego na sen, odżywianie, naukę, pracę zawodową, obowiązki rodzinne, kontakty towarzyskie itd. (faza destrukcji). Co więcej, dzieje się tak mimo że osoba zdaje sobie sprawę z narastania trudności życiowych, problemów psychicznych oraz fizycznych, jednak pragnienie poruszania się w internecie jest o wiele silniejsze.
Niebagatelne znaczenie ma też w tej fazie istotne pogarszanie się stanu zdrowia. Najczęściej występują zaburzenia koncentracji uwagi i sprawności myślenia, pogorszenie wzroku, bóle pleców i kręgosłupa, podatność na infekcje, bezsenność, nadpobudliwość. W tej fazie konieczna jest specjalistyczna pomoc i leczenie w ośrodku odwykowym.

Definicja oraz objawy uzależnienia od internetu
Zjawisko nadmiernego i niekontrolowanego korzystania z internetu jest nazywane w różny sposób. W języku potocznym i w literaturze używa się takich określeń, jak: siecioholizm, sieciozależność, cyberzależność, cybernałóg, internetoholizm, zespół uzależnienia od internetu (ang. internet addiction syndrome), uzależnienie internetowe (ang. internet addiction), patologiczne korzystanie z internetu (ang. pathological internet use), a także problematic internet use czy internet abuse.
Pierwsze na świecie badania nad zjawiskiem uzależnienia od internetu zostały podjęte w 1994 r. przez dr Kimberly Young z Uniwersytetu w Pittsburgu. Wielu badaczy i klinicystów traktuje uzależnienie od internetu podobnie jak patologiczny hazard, czyli zaburzenie kontroli impulsów. Podobne stanowisko prezentuje K. Young, która opracowała metodę do oceny nasilenia uzależnienia od internetu, wykorzystując i modyfikując kwestionariusz określający nasilenie nałogu hazardu.
W literaturze przedmiotu nie ma zgodności co do kryteriów uzależnienia od internetu. Różni autorzy podają nieco odmienne zestawienia symptomów charakterystycznych dla tego zaburzenia. Na przykład J. Suler (1999) podaje następujący zestaw objawów uzależnienia od internetu charakterystyczny dla dzieci i młodzieży: ukrywanie prawdziwych informacji na temat ilości czasu przeznaczanego na korzystanie z internetu; zmiana rytmu dnia i pory snu; problemy szkolne; unikanie bezpośrednich kontaktów z innymi oraz porzucanie dotychczasowych hobby; utrata łaknienia, zły nastrój i inne objawy w przypadku utrudnionego dostępu do internetu; zaniedbywanie higieny osobistej; brak posłuszeństwa wobec rodziców i opiekunów.
Badania pokazują, że dzieci i młodzież najczęściej uzależniają się od sieciowych relacji, ponieważ ta grupa użytkowników internetu w bardzo dużym stopniu wykorzystuje komunikacyjne możliwości sieci. Ponadto młodzi ludzie, zwłaszcza chłopcy, wiele godzin spędzają na graniu w gry internetowe, co również może łatwo prowadzić do utraty kontroli nad tą aktywnością.

Kim są nałogowi internauci
Większość użytkowników internetu nie ujawnia objawów uzależnienia od sieci. Są jednak tacy internauci, którzy w sposób patologiczny korzystają z internetu i mają problem z kontrolowaniem tej aktywności. Aktualny stan badań nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, dlaczego niektóre osoby uzależniają się, a inne kontrolują swoje zachowania w cyberprzestrzeni. Najczęściej wskazuje się, że mniejsza lub większa skłonność do uzależnienia od internetu jest związana z określonymi cechami osobowości użytkowników oraz jakością ich relacji z innymi.
Uzależnieni internauci częściej niż osoby nieuzależnione ujawniają trudności i konflikty w relacjach interpersonalnych, a korzystanie z internetu traktują jako ucieczkę przed stresem doświadczanym w rzeczywistości oraz obniżonym, depresyjnym nastrojem.
Inne badania pokazują, że osoby uzależnione od internetu ujawniają znacznie większą wrażliwość na zranienia w kontaktach interpersonalnych niż pozostali badani. Prowadzi to internautów do unikania relacji bezpośrednich na rzecz kontaktów zapośredniczonych, z których można się o wiele łatwiej wycofać.
Internet stanowi jakby nową płaszczyznę ujawniania się różnych zaburzeń psychicznych. Anonimowość w kontaktach za pośrednictwem sieci ośmiela osoby z różnymi zaburzeniami do zachowań przekraczających normy ogólnospołeczne, gdyż nie pociąga to za sobą takich konsekwencji, jak w normalnym życiu społecznym. Na przykład osoby z kompulsjami seksualnymi i erotomanią znajdują w internecie wiele możliwości realizowania swoich patologicznych potrzeb. Z kolei uzależnienie od gier internetowych może stanowić nową formę uzależnienia od grania poza siecią i od hazardu. Natomiast uzależnienie od nawiązywania relacji z innymi poprzez internet może być wyrazem poważnych trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu bezpośrednich kontaktów z innymi osobami.
Niektórzy autorzy upatrują przyczyn nadmiernego korzystania z sieci w środowisku społecznym dzieci i młodzieży (np. rodzina, szkoła, grupa koleżeńska itp.). Badania nastolatków (10-17 lat) pokazały, że większa podatność na nawiązywanie silnych relacji w internecie występowała u tych osób, które były w konflikcie z rodzicami.
Czynnikiem mającym w rodzinie największy wpływ na rozwój uzależnienia są słabe więzi emocjonalne między członkami rodziny i poczucie osamotnienia, co skłania młodego człowieka do poszukiwania relacji w cyberprzestrzeni. Często uzależniają się dzieci, którym rodzice zajęci robieniem zawodowej kariery poświęcają zbyt mało czasu.
Niejednokrotnie proces uzależniania się dzieci i młodzieży od internetu rozpoczyna się w domu rodzinnym za przyzwoleniem, a nawet aprobatą rodziców, którzy wyrażają zadowolenie, że dziecko surfujące w sieci jest bezpieczne, gdyż przebywa w domu i unika złego towarzystwa.

Negatywne konsekwencje uzależnienia od internetu
Nadmierne korzystanie z internetu może pogarszać funkcjonowanie psychiczne i społeczne użytkowników. Nałogowi internauci ujawniają mniejsze zaangażowanie w życie społeczne, słabszą intensywność w kontaktach z najbliższą rodziną, zmniejszenie kręgu przyjaciół oraz zwiększenie poczucia samotności. Nazwano to "paradoksem internetu" (ang. internet paradox), ponieważ korzystanie z sieci miało z założenia służyć poprawie relacji społecznych, tymczasem bardzo poważnie je zakłóciło. Autorzy cytowanych badań wskazują, że tego rodzaju oddziaływanie internetu jest związane z brakiem fizycznej bliskości z drugą osobą podczas komunikacji za pośrednictwem sieci.
Badania wykazały ponadto, że skutkiem nadmiernego korzystania z internetu może być depresja. Jest to wynik znaczący, ponieważ większość autorów wskazuje, iż depresyjność stanowi istotny czynnik ryzyka w zakresie uzależnienia od internetu.
Nadmierne korzystanie z internetu może prowadzić do wielu zmian w zakresie funkcjonowania społecznego osoby uzależnionej. Zjawisko to wydaje się być szczególnie niebezpieczne w odniesieniu do dzieci i młodzieży, których osobowość dopiero się kształtuje. Wymienia się trzy obszary ujawniania się negatywnych konsekwencji nadmiernego korzystania z internetu - rodzina, szkoła i praca.

Wpływ na rodzinę
Na skutek nadużywania internetu wszystkie bliskie relacje w rodzinie, a zwłaszcza relacja małżeńska i rodzicielska, są poważnie zakłócone. Osoby uzależnione od internetu zaniedbują swoje obowiązki domowe, wychowawcze i małżeńskie. Opisywane są przypadki, kiedy rodzice uzależnieni od internetu zapominają odebrać dzieci ze szkoły, nie przygotowują posiłków i nie kładą dzieci spać. Ponadto osoby uzależnione reagują złością, agresją lub obrażaniem się, jeśli ktoś próbuje je oderwać od internetu, co nasila, pogłębia i zaostrza konflikty w relacjach rodzinnych. Uzależnieni internauci, zarówno dzieci, jak i dorośli, unikają spotkań towarzyskich, rezygnują z podróży, wycieczek i innych rozrywek, zaprzestają uprawiać sport czy zajmować się swoim hobby. Szczególnie niebezpieczne dla więzi w rodzinie jest zaangażowanie w cyberromanse i pornografię internetową.

Wpływ na naukę szkolną
Uczniowie uzależnieni od internetu mają trudności z zapamiętywaniem oraz aktywnym uczestniczeniem w lekcjach. Obserwuje się u nich zawężenie zainteresowań i możliwości intelektualnych. Często są niewyspani, ponieważ wykorzystują godziny snu, aby jak najdłużej spędzać czas online. W sposób widoczny obniżają się ich wyniki w nauce, niejednokrotnie opuszczają zajęcia szkolne, powtarzają klasę, a czasem aż rezygnują ze szkoły albo ze studiów. Nadmierne korzystanie z sieci może prowadzić nawet do społecznej izolacji w środowisku rówieśniczym. Badania pokazują, że osoby uzależnione od internetu zazwyczaj nie są lubiane w klasie, często pozostają samotne i odizolowane od reszty grupy. Jest to między innymi związane z faktem, że korzystanie z internetu często zajmuje im sporo czasu, który w innej sytuacji mógłby być poświęcony na bezpośrednie kontakty międzyludzkie i pogłębianie relacji społecznych.

Wpływ na funkcjonowanie w pracy
Uzależnienie od internetu prowad
zi także do poważnego spadku efektywności pracy, ponieważ pracownicy wykorzystują internet w celach pozazawodowych i nie wywiązują się z powierzonych im obowiązków. Niejednokrotnie osoba uzależniona od internetu spóźnia się do pracy lub w ogóle nie przychodzi albo też wykorzystuje zwolnienia lekarskie czy urlop na intensywne korzystanie z internetu. Może to skutkować uzyskaniem nagany, konsekwencjami finansowymi, a nawet utratą pracy.
Skutki uzależnienia od internetu zależą również od tego, jaka aktywność realizowana jest w internecie w sposób niekontrolowany (np. granie w gry, korzystanie z pornografii, czatowanie). Na przykład uzależnienie od pornografii może prowadzić do zakłócenia prawidłowego rozwoju psychoseksualnego dzieci i młodzieży, do rozpadu więzi małżeńskiej, może zwiększać ryzyko zachowań dewiacyjnych, agresywnych i przestępczych.
Natomiast uzależnienie od gier internetowych, zwłaszcza zawierających przemoc i destrukcję, może nasilać agresywność graczy i postawę typu "mieć", a jednocześnie osłabiać ich wrażliwość na potrzeby drugiego człowieka oraz gotowość do niesienia bezinteresownej pomocy.
Niezależnie od wymienionych powyżej skutków uzależnionych internautów charakteryzuje wiele objawów i dolegliwości somatycznych, jak np. pogorszenie wzroku, migrena, tzw. padaczka fotogenna, bóle pleców i karku, niedożywienie, zaburzenia snu, zanik mięśni grzbietu, zanik mięśni pasa biodrowego, skrzywienia kręgosłupa.
Podsumowując, można stwierdzić, że badania dotyczące osób uzależnionych od internetu są wciąż niewystarczające i wiedza na ten temat jest bardzo ograniczona. Jednak dotychczasowe wyniki dość zgodnie pokazują, że istnieje wyraźny związek między nadmiernym korzystaniem z sieci a osłabieniem relacji społecznych, poczuciem samotności, nasileniem depresyjności oraz problemami w nauce i w pracy. Trudno jednak wnioskować o kierunku oddziaływania - czy wymienione czynniki stanowią przyczynę, czy też konsekwencje uzależnienia od internetu. W tym celu konieczne są wieloaspektowe badania podłużne (prowadzone przez kilka lat wśród tej samej grupy osób). Wiele dotychczasowych badań oraz obserwacji klinicznych potwierdza zarówno jeden, jak i drugi kierunek oddziaływania. Można więc wysunąć hipotezę, że pomiędzy tymi zmiennymi istnieje sprzężenie zwrotne, czyli zależność cyrkularna.
Użytkownicy korzystają z internetu zazwyczaj w sytuacjach, kiedy czują się samotni, mają problemy w życiu realnym albo obniżony nastrój. Więcej czasu poświęcają na relacje i znajomości online i jednocześnie zaniedbują bezpośrednie kontakty ze swoimi bliskimi oraz mniej czasu poświęcają na naukę czy pracę. W konsekwencji ich problemy w realnym życiu nasilają się i pogłębiają poczucie samotności, depresyjność, co tym bardziej skłania ich do ucieczki w cyberprzestrzeń. Takie sprzężenie zwrotne nasila poszczególne zachowania oraz objawy i może prowadzić do bardzo poważnych konsekwencji - m.in. rzeczywistej izolacji społecznej, rozwodu, przerwania nauki, utraty zatrudnienia, problemów finansowych.

Leczenie
Osoby uzależnione od internetu wymagają pomocy psychoterapeutycznej. W Stanach Zjednoczonych powstało wiele instytucji specjalizujących się w tego rodzaju terapii. Powstało również wiele grup wsparcia dla osób uzależnionych czy grup Anonimowych Siecioholików. Opracowano też wersję "Dwunastu kroków" dla uzależnionych od internetu opartą na doświadczeniach Anonimowych Alkoholików.
Prowadzona w ośrodkach odwykowych terapia jest bardzo podobna do programów leczenia uzależnienia od alkoholu czy patologicznego hazardu. Nałogowi internauci są bowiem tak samo zakłamani jak alkoholicy, którzy twierdzą, że w każdej chwili potrafią przestać pić. Pomocne w terapii jest także przygotowanie szczegółowego planu dnia, a w nim przede wszystkim określenie ram czasowych korzystania z internetu, a także czasu innych codziennych aktywności łącznie z wypoczynkiem.
Podsumowując, należy stwierdzić, że badania dotyczące uzależnienia od internetu są wciąż niewystarczające, a ich wyniki nie pozwalają jednoznacznie stwierdzić, jakie są czynniki ryzyka oraz mechanizmy rozwoju tego uzależnienia i sposoby leczenia. Nadal więcej jest pytań niż odpowiedzi.
Wiadomo już, że nadużywanie internetu może prowadzić do poważnych zmian w osobowości oraz funkcjonowaniu psychospołecznym internautów. Dotyczy to szczególnie dzieci i młodzieży, ponieważ znajdują się oni w okresie rozwijania swoich zainteresowań, kształtowania poglądów oraz postaw wobec świata i innych ludzi. Dlatego bardzo ważne jest, aby rodzice, nauczyciele i wychowawcy rozwijali w młodych internautach umiejętność krytycznego i odpowiedzialnego korzystania z zasobów sieci oraz pokazywali im potencjalne zagrożenia ze strony internetu, jak i sposoby ochrony przed nimi. Ważniejsza, jak zawsze, jest profilaktyka i niedopuszczanie do rozwoju uzależnienia. Leczenie tego nałogu jest bardzo trudne i długotrwałe, a ponadto niewiele jest w Polsce ośrodków zajmujących się profesjonalną pomocą osobom uzależnionym.
dr Iwona Ulfik-Jaworska

Autorka jest pracownikiem naukowym Instytutu Psychologii KUL.

W oparciu o kryteria diagnostyczne dla patologicznego hazardu opisane w DSM-IV (1994) przyjmuje się poprzez analogię, że uzależnienie od internetu jest to nieprawidłowy sposób korzystania z sieci prowadzący do istotnego zakłócenia funkcjonowania psychicznego i zaburzeń zachowania przejawiających się w okresie minionych 12 miesięcy co najmniej trzema spośród następujących objawów:
1. Tolerancja, czyli potrzeba coraz dłuższego korzystania z internetu celem uzyskania zadowolenia;
2. Objawy odstawienia, czyli zespół abstynencyjny po zaprzestaniu lub ograniczeniu korzystania z internetu (m. in. pobudzenie psychoruchowe, niepokój lub lęk, depresyjność, obsesyjne myślenie o tym, co dzieje się w sieci, fantazje i marzenia senne na temat internetu);
3. Częste przekraczanie planowanego wcześniej czasu na korzystanie z internetu;
4. Nieudane próby ograniczania lub zaprzestania korzystania z internetu;
5. Poświęcanie dużej ilości czasu na czynności związane z internetem (np. ściąganie różnych plików z internetu i ich porządkowanie);
6. Zmniejszanie lub rezygnowanie ze swoich obowiązków, aktywności społecznej lub rekreacyjnej na rzecz internetu (np. opuszczanie lekcji w szkole, korzystanie z internetu podczas spotkań rodzinnych);
7. Korzystanie z internetu pomimo świadomości doświadczania trwałych bądź narastających problemów somatycznych, psychologicznych lub społecznych spowodowanych nadmiernym korzystaniem z sieci (np. nasilanie się konfliktów z rodzicami, uciekanie z lekcji, zaniedbywanie nauki szkolnej i pogorszenie wyników w nauce, konflikty w małżeństwie, rozpad małżeństwa).

Do najbardziej uzależniających aktywności należą internetowe pogawędki (tzw. czaty), MUD-y, gry internetowe oraz korzystanie z pornografii internetowej. Uzależnienie od internetu nie jest zjawiskiem jednorodnym. Ze względu na aktywność, która jest realizowana w internecie w sposób niekontrolowany, można wyróżnić pięć podtypów tego uzależnienia:
1) uzależnienie cyberseksualne - polega na oglądaniu, kupowaniu czy kopiowaniu na swój dysk pornografii sieciowej; jest to również podejmowanie aktywności seksualnej z wykorzystaniem internetu (np. cyberseks);
2) uzależnienie od sieciowych relacji - nadmierne zaangażowanie w związki online (np. poprzez rozmowy na czacie lub poprzez różne komunikatory);
3) kompulsywne zachowania w sieci - nadmierne angażowanie czasu oraz środków w hazard, zakupy, zakłady, aukcje itp., także granie w gry internetowe;
4) przeciążenie informacyjne - nadmierne przeglądanie i gromadzenie dużych ilości danych z internetu;
5) uzależnienie od komputera - obsesyjne granie w gry komputerowe, a także ciągłe porządkowanie komputera oraz przymus nieustannego usprawniania parametrów technicznych.

Z badań wynika, że na uzależnienie od internetu najbardziej podatne są osoby:
- cierpiące na różnego rodzaju obsesje, lęki, zaburzenia psychiczne czy inne uzależnienia;
- ze skłonnością do depresji oraz będące w depresji;
- o niskiej samoocenie, niedowartościowane;
- mające poczucie samotności;
- przeżywające brak satysfakcji z własnego życia;
- mające słabe relacje emocjonalne z innymi ludźmi;
- które cechuje pesymizm i brak nadziei;
- które przeżywają silne napięcie i różnego rodzaju stresy sytuacyjne, np. problemy rodzinne, małżeńskie, zawodowe, szkolne.
"Nasz Dziennik" 2007-08-27

Autor: wa

Tagi: internet uzaleznienie