Święty Tomasz z Akwinu - mistrz sztuki myślenia

Treść

Między wiarą chrześcijańską a rozumem istnieje naturalna zgodność. To nauczanie św. Tomasza z Akwinu będące owocem jego poszukiwań filozoficznych i teologicznych miało niezwykle istotne znaczenie dla Ojca Świętego Jana Pawła II. Nie bez przyczyny w encyklice "Fides et ratio" wskazuje na tego świętego jako na mistrza sztuki myślenia i wzór właściwego uprawiania teologii. A wszystko przez ten sam problem, z którym często i dziś nie mogą sobie poradzić zarówno myśliciele, jak i prości ludzie - "dramat rozdziału pomiędzy wiarą a rozumem". Jan Paweł II za św. Tomaszem pokazał, że wiara nie powinna ustępować miejsca rozumowi, bo to, co jawi się jako rozumne, ale niezgodne z wiarą, ostatecznie okazuje się bezrozumne. Z kolei wierze pozbawionej intelektualnej podbudowy może grozić gnostycyzm czy fanatyzm religijny. Wszystkie te rozważania dotyczą ostatecznie jednej zasadniczej kwestii - poznania prawdy.

"Nieprzemijająca nowość myśli św. Tomasza z Akwinu" to wymowny tytuł jednego z rozdziałów encykliki "Fides et ratio" W wielu komentarzach do dokumentu pojawiło się stwierdzenie, że tak mocno i jednoznacznie wskazując na postać Doktora Anielskiego i na jego sposób rozumienia prawdy, Jan Paweł II zdyscyplinował teologów, którzy próbowali oddzielić swoje poszukiwania od refleksji filozoficznej i jednocześnie nie potrafili sobie poradzić ze wspomnianym już "dramatem rozdziału pomiędzy wiarą a rozumem".

Wiara i rozum
Ukazanie św. Tomasza z Akwinu (ur. 1224 lub 1225 r.) jako przewodnika i wzór dla teologów i dla wszystkich tych, którzy poszukują Prawdy, świadczy o tym, jak bardzo Jan Paweł II go cenił. Jak podkreślił w encyklice "Fides et ratio", wielką zasługą Doktora Anielskiego było ukazanie w pełnym świetle harmonii, która istnieje między rozumem a wiarą. Jak dowodził, skoro zarówno światło wiary, jak i światło rozumu pochodzą od Boga, to nie mogą sobie wzajemnie zaprzeczać. "Wiara zatem nie lęka się rozumu, ale szuka jego pomocy i pokłada w nim ufność. Jak łaska opiera się na naturze i pozwala jej osiągnąć pełnię, tak wiara opiera się na rozumie i go doskonali. Rozum oświecony przez wiarę zostaje uwolniony od ułomności i ograniczeń, których źródłem jest nieposłuszeństwo grzechu, i zyskuje potrzebną moc, by wznieść się ku poznaniu tajemnicy Boga w Trójcy Jedynego", podkreślał Jan Paweł II.
Ojciec Święty dostrzegł w nauce św. Tomasza uniwersalizm, który pomimo upływu lat nie stracił niczego na aktualności. Więcej: pokazał, że w świecie, gdzie znów coraz częściej daje się słyszeć twierdzenie, jakoby wiara była sprzeczna z rozumem (np. popularność teorii prof. Richarda Dawkinsa), myśl Akwinaty zachwyca świeżością i jasnością. Trzeba zwrócić uwagę, że odrzucenie (często a priori) prawdziwości tej relacji zaowocowało powstaniem systemów ateistycznych, które uznały wiarę za czynnik szkodliwy dla rozwoju pełnej racjonalności. Jednocześnie nie wahały się nadać sobie statusu nowych religii i stały się podstawą programów społecznych i politycznych, które prowadziły do powstania tak bolesnych dla ludzkości systemów totalitarnych. Podeptana została chrześcijańska wizja świata, co w konsekwencji doprowadziło do dramatu wojen. Z kolei brak odniesienia nauki do etyki zaowocował sprowadzeniem człowieka do roli przedmiotu. Coraz wyraźniej na horyzoncie ludzkich dążeń zaczął się pojawiać nihilizm...

Apostoł Prawdy
Postawienie przez Jana Pawła II św. Tomasza z Akwinu w szeregu najwybitniejszych osobowości Kościoła, tak zdecydowane uznanie go za "mistrza sztuki myślenia i wzór właściwego uprawiania teologii" nie było czymś przypadkowym. Opis relacji, jaka zachodzi pomiędzy wiarą a rozumem, pojawia się już w nauczaniu biskupim Karola Wojtyły. Jest obecna w dwóch wielkich dziełach: "Miłość i odpowiedzialność" oraz "Osoba i czyn". Powraca też oczywiście wielokrotnie w papieskich katechezach. Na szczególną uwagę zasługują tutaj trzy dokumenty: List do młodych "Parati semper" (nazywany też czasem potocznie encykliką młodych), encyklika "Veritatis splendor" - w obu Papież odwołuje się do ewangelicznej rozmowy bogatego młodzieńca z Jezusem, próbując ukazać relacje między wolnością, dobrem i prawdą - oraz wspomniana już encyklika "Fides et ratio".
Zwracając się do teologów, Jan Paweł II, za św. Tomaszem, zwrócił uwagę na konieczność autonomii badań w teologii i filozofii, ale też ich wzajemnej korelacji. Z jednej strony piętnował przesadny racjonalizm niektórych myślicieli, który doprowadził do radykalizacji stanowisk i do powstania filozofii całkowicie autonomicznej w stosunku do treści wiary. Z drugiej strony zwracał uwagę, że wiara pozbawiona odniesienia do rozumu łatwo może się oderwać od realiów życia, stać się czystą ideą.
W postawie św. Tomasza Ojciec Święty podkreśla jeszcze coś ważnego: do jego wielkich intuicji należy także ta, która wskazuje na rolę Ducha Świętego w procesie dojrzewania ludzkiej wiedzy do pełni mądrości. Ta mądrość jest darem Ducha Świętego i wprowadza w poznanie rzeczywistości Bożych. "Choć Doktor Anielski uznaje pierwszeństwo tej mądrości, nie zapomina jednak o istnieniu jej dwóch innych, komplementarnych form: mądrości filozoficznej, która opiera się na zdolności rozumu do badania rzeczywistości w granicach wyznaczonych przez jego naturę; oraz mądrości teologicznej, która opiera się na Objawieniu i bada treści wiary, docierając do tajemnicy samego Boga", podkreśla Papież.

Odwaga myślenia po Bożemu
Co dziś, według Jana Pawła II, św. Tomasz ma nam do powiedzenia? Pytanie to jest o tyle ważne, że kwestia docierania do Prawdy w rzeczywistości dzisiejszego świata i naszej Ojczyzny jest nieustannie aktualna. "Święty Tomasz ukochał prawdę bezinteresowną miłością. Szukał jej wszędzie, gdziekolwiek się objawiała, starając się jak najmocniej uwypuklić jej uniwersalność", pisał Papież. Nie jest to łatwe zadanie. Widzimy, jak wiele jest wokół nas atrakcyjnie opakowanych kłamstw, półprawd, ćwierćprawd. Jedynie odwaga myślenia po Bożemu, zakładająca współpracę wiary i rozumu w opisie i wyjaśnianiu świata, może doprowadzić do mądrości, poznania. Tylko wtedy - parafrazując słowa rozpoczynające encyklikę - wiara i rozum staną się dwoma skrzydłami, na których duch ludzki uniesie się ku kontemplacji prawdy.
Polem, na którym ludzie wierzący mają wiele do zrobienia, jest bez wątpienia katecheza, także ta dzięki środkom społecznego przekazu. Wiara pozbawiona intelektualnej podbudowy łatwo może przejść w gnostycyzm, ewentualnie zradykalizować się, zamieniając się w fanatyzm religijny. Wiara jest rozumna. Jak wielokrotnie podkreślał św. Tomasz, oświecona światłem Ducha Świętego jest w stanie objaśnić świat, zasady jego istnienia i funkcjonowania, pomóc odkryć prawdę o człowieku, jego pochodzeniu i przeznaczeniu, prowadzi do Boga. Warunek jest jeden: poznaniu musi towarzyszyć harmonia działania rozumu i łaski. Obyśmy w życiu osobistym i narodowym, wzorem św. Tomasza, stali się apostołami Prawdy.

ks. Paweł Siedlanowski

Autor: au