,,Reguły (De institutis coenobiorum)". Co wiemy o życiu św. Jana Kasjana?
Treść
Kasjan był zwolennikiem doktryny Orygenesa, z którą zapoznał się jeszcze w Betlejem. W Egipcie wszedł do kręgu wielkiego pisarza ascetycznego, Ewagriusza z Pontu, kontynuatora myśli Aleksandryjczyka i autora licznych traktatów o życiu monastycznym.
Dzieło, które czytelnik bierze do ręki, ma swoje wyjątkowe miejsce w literaturze ascetycznej (Św. Jan Kasjan Reguły). Ten obszerny traktat powstały w południowej Galii w latach 420–424 kształtował zachodnią myśl monastyczną przez długie lata, między innymi wywarł wpływ na dwa najważniejsze teksty łacińskiej normatywy klasztornej: Regułę Mistrza oraz Regułę św. Benedykta. Był czytany systematycznie w refektarzach i celach klasztornych w średniowieczu, a także w czasach nowożytnych. Jest przy tym nie tylko wielkim pomnikiem doktryny ascetycznej i ważnym źródłem do historii monastycyzmu późnego antyku, lecz przemawia także do nas dziś, fascynując psychologiczną analizą stanów ducha monastycznej braci, wskazując drogi kształtowania człowieka szukającego Boga i zasadzki, jakie mogą go na niej spotkać. Choć jesteśmy dalecy od przyjęcia w całości zawartego w tym dziele ascetycznego programu, możemy się od niego uczyć, jak trzeba żyć i modlić się w naszym świecie.
Nie wiemy, jak Jan Kasjan nazwał ten pierwszy utwór poświęcony programowi życia monastycznego. Jego wydawca, Michael Petschenig (1880), posłużył się frazą, którą znajdujemy w innym dziele Kasjana, czyli we wstępie do Rozmów z Ojcami (Collationes patrum): De institutis coenobiorum et de octo principalium vitiorum remediis libri XII (dosłownie: „Reguły życia mnichów cenobitycznych i o lekach przeciwko ośmiu wadom głównym, ksiąg dwanaście”). Ten długi tytuł skraca się najczęściej w literaturze naukowej do Instituta. Termin, pochodzący od łac. institutum (pouczenie, zarządzanie, nauka, zasada), używany przez Kasjana zawsze w liczbie mnogiej oznacza w jego ujęciu zarówno zespół doktryn, jak obyczaje i organizację życia monastycznego. Przyjęte przez niektórych badaczy dzisiejszych tłumaczenie tego słowa przez „reguły” zdaje się najlepiej zbliżać się do łacińskiego sensu pod warunkiem, że pamiętać będziemy, iż mamy do czynienia z traktatem, a nie regułą w rodzaju Reguły św. Benedykta z jej przepisami w rodzaju: „czyń tak” – „tak nie czyń”.
Reguły Kasjana składają się z dwóch, zdecydowanie różnych części: pierwsza jest podzielona na cztery księgi (o stroju mnichów, modlitwach nocnych i dziennych, nowicjacie), druga (księgi V–XII) mają za zadanie przekazanie braciom rad, jak walczyć z ośmioma złymi skłonnościami zaszczepionymi ludziom przez demony (obżarstwo, nieczystość, chciwość, gniew, smutek, zniechęcenie, próżność, pycha).
Co wiemy o życiu Jana Kasjana
Podstawowym źródłem współczesnej wiedzy na temat tego autora jest poświęcone mu hasło w katalogu pisarzy Gennadiusza, kontynuującym dzieło św. Hieronima De viris illustribus (O sławnych mężach):
Kasjan, z pochodzenia Scyta, wyświęcony diakonem w Konstantynopolu przez biskupa Jana Wielkiego [Chryzostoma, 400 r.], kapłanem był w Marsylii. Założył dwa klasztory, jeden męski, drugi żeński, które do dziś istnieją. Napisał podstawowe dzieła dla mnichów w oparciu o własne doświadczenie. Stylem właściwie dobrym, to znaczy – aby jaśniej się wyrazić – nie tylko przez zastosowanie odpowiednich słów, lecz także przez ożywienie opowiadania przykładami. Są to dzieła następujące: (…) [Gennadiusz wymienia następnie nie tylko tytuły dzieł, lecz także tytuły ksiąg]. Przy końcu życia na prośbę archidiakona Leona, późniejszego biskupa Rzymu, napisał przeciw Nestoriuszowi O wcieleniu Pana siedem ksiąg. Na tym zakończył życie i pracę pisarską. Umarł za panowania Teodozjusza II i Walentyniana III.
Niewiele wiemy o życiu Kasjana ponad to, co Gennadiusz nam mówi i co sam o sobie napisał we własnych dziełach. A jest tych informacji w sumie niewiele.
Urodził się prawdopodobnie ok. 360 r., żył jeszcze w 432 r. Scytia, o której wspomina pierwszy z autorów, to zapewne prowincja Scythia Minor (dziś Dobrudża). Jest to teren, na którym współżyły społeczności grecko- i łacińskojęzyczne, co tłumaczy dwujęzyczność Kasjana. Jego wykształcenie, najwyższej próby, wskazuje na to, że pochodził z zamożnej rodziny. Czy zdobył je w Scytii, czy wzorem innych dzieci elity studiował w którymś z ważnych miast imperium (Konstantynopol wydaje się najbliższym takim ośrodkiem kultury) – tego nie wiemy. Jak wielu gorliwych (i zamożnych) chrześcijan jako młody człowiek udał się do Ziemi Świętej. Już wtedy przy jego boku znajdował się nieco starszy od niego Germanus, nieodłączny przyjaciel przez co najmniej dwadzieścia lat (zniknie ze źródeł po 405 r., zapewne wtedy zmarł). Około roku 380 obaj byli mnichami klasztoru położonego w Betlejem. Mniej więcej w tym roku za zgodą przeora wyruszyli w podróż do Egiptu, „ziemi mnichów”, aby poznać ich życie i doktryny. Spędzili tam lata 385–399. W drodze do najważniejszego centrum monastycznego – kompleksu na zachodnim brzegu Delty (Nitria, Cele, Sketis), nasza dwójka odwiedziła klasztory we wschodniej Delcie, w Panefos i Diolkos. Zachwycony nimi Kasjan zostawił nam o nich niezwykle cenne informacje. Na pewno nie udali się do Górnego Egiptu. To ważne, gdyż nie mieli okazji zobaczyć cenobitycznych klasztorów Tebaidy ani rozmawiać z żyjącymi w nich mnichami.
Kasjan był zwolennikiem doktryny Orygenesa, z którą zapoznał się jeszcze w Betlejem. W Egipcie wszedł do kręgu wielkiego pisarza ascetycznego, Ewagriusza z Pontu, kontynuatora myśli Aleksandryjczyka i autora licznych traktatów o życiu monastycznym. Gdy wybuchła kontrowersja na temat ważności dorobku Orygenesa (399–400), która doprowadziła do prześladowania orygenistów przez patriarchę Aleksandrii, Teofila, opuścił Egipt. Znalazł się następnie w Konstantynopolu, w otoczeniu Jana Chryzostoma – to on wyświęcił Kasjana na diakona. W roku 404, gdy biskup został skazany na wygnanie po raz drugi, Kasjan i Germanus wzięli udział w delegacji udającej się do Rzymu, aby tam ubiegać się o pomoc dla niego, i chyba już w nim zostali. Być może Kasjan został tu ordynowany na prezbitera, ale w źródłach nie ma o tym wzmianki. Prawdopodobnie wtedy poznał archidiakona Leona (przyszłego Leona Wielkiego). To on po latach namówił mnicha do napisania traktatu przeciwko Nestoriuszowi (O wcieleniu Pana). Nic nie wiemy o okolicznościach opuszczenia przez Kasjana Rzymu. Może stało to się w czasie oblężenia Miasta lub po jego zdobyciu przez Alaryka (410).
Kasjan osiedlił się w południowej Galii. Gennadiusz, jak wspomniałam, twierdzi, że był kapłanem w Marsylii i osiedliwszy się tu, założył dwa klasztory, ale jest to mało prawdopodobne. Wśród biskupów wymienionych w Regułach oraz Rozmowach nigdy nie pada imię biskupa tego miasta, Prokulusa, postaci bardzo wybitnej, który pełnił swą funkcję między rokiem 381 a 428. Kasjan również nie wspomina o duchownych lub mnichach żyjących na wspomnianym terenie. Nawet więcej, Reguły są zadedykowane Kastorowi, biskupowi Apt, który należał do przeciwników Prokulusa w ostrym konflikcie między diecezjami Marsylii i Arles, który podzielił na długo kler południowej Galii. Możliwe, że Kasjan spędził ostatnie lata życia w Marsylii (po śmierci Prokulusa?). To tłumaczyłoby, dlaczego Gennadiusz, notabene marsylczyk, wspomniał o jego związkach z tym miastem.
W południowej Galii powstały dwa dzieła tego mnicha, ściśle ze sobą związane: najpierw Reguły (lata 420–424) i następnie Collationes patrum (Rozmowy z Ojcami) (ok. 425–426).
Wnioski z tej korekty biografii Kasjana nakazują wątpić, że klasztory w Marsylii, wspominane przez Gennadiusza, rzeczywiście zostały ufundowane przez tego mnicha. Sprawa jest istotna, gdyż jeśli z taką tezą się zgodzimy, umniejsza to udział jego osobistego doświadczenia cenobitycznego w dziele tworzenia idealnego programu dla galijskich monasterów. Może „ojcostwo” Kasjana przypisano dwóm wspólnotom powstałym później, gdyż był sławnym pisarzem, więc jego imię przynosiło im zaszczyt?
Fragment Wstępu do publikacji św. Jana Kasjana Reguły (De institutis coenobiorum)
Prof. Ewa Wipszycka jest historykiem i papirologiem; w badaniach naukowych koncentruje się na historii Egiptu od czasów Aleksandra Wielkiego; wiele uwagi poświęca okresowi późnego antyku. W bogatym dorobku naukowym autorki znajdują się między innymi: Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu (t. 1–3), Historia starożytnych Greków (t. 1–3), Kościół w świecie późnego antyku, O starożytności polemicznie, Moines et communautés monastiques en Égypte: (IVe–VIIIe siècles), Drugi dar Nilu, czyli o mnichach i klasztorach w późnoantycznym Egipcie, Chrześcijaństwo starożytnego Egiptu.
Żródło: cspb.pl,
Autor: mj