"Pojednanie" z bezprawiem w tle

Treść

Piotr Szubarczyk, IPN Gdańsk Przed czterema laty stanął w Nieszawie, na bulwarze nadwiślańskim, kamienny obelisk z napisem, który budził wówczas poważne wątpliwości: "Polskim i niemieckim, niewinnym ofiarom wojny i przemocy z powiatu nieszawskiego w latach 1939-1945 - AD 29.08.2004". Wątpliwości dotyczyły zwłaszcza łącznika "i", zrównującego charakter wojennej ofiary Polaków i Niemców, niwelującego zasadniczą różnicę między agresorem a ofiarą agresora. Twórcy obelisku - Niemcy, i miejscowi miłośnicy "pojednania polsko-niemieckiego" - wybrnęli z kłopotów bardzo zręcznie. Na obelisku umieścili też wyrwane z kontekstu, znane słowa z listu biskupów polskich do biskupów niemieckich z roku 1965: "Przebaczamy i prosimy o przebaczenie"... Trudno mieć pretensje o treść inskrypcji, gdy okraszona jest takimi słowami. Sprawa przycichła. Stara mądrość życiowa mówi jednak, że sprawy niezałatwione lub źle załatwione wracają. Słowo wylatuje jaskółką, a wraca wołem. Wół wrócił w tym roku i osiadł w Aleksandrowie Kujawskim, przy ulicy Wojska Polskiego. Na prywatnym terenie pani Cylke, sprzedanym Niemcom, postawiono nowy obelisk, obrazujący "postępy" niemieckiej polityki historycznej w okresie od 2004 do 2008 roku. Tym razem inskrypcja brzmi następująco: "Im Gedenken an die deutschen Opfer, die hier 1945 in der Dampfmühle und anderen Orten der Stadt unschuldig starben". Polskie tłumaczenie tych słów jest jeszcze bardziej sugestywne niż tekst niemiecki, silniej podkreśla "niewinność": "Ku pamięci niewinnych ofiar niemieckich, które w 1945 roku straciły życie w młynie parowym oraz innych miejscach miasta". Polaka oszołomionego tym, co już przeczytał na kamieniu, czeka jeszcze jedna niespodzianka. To datownik: "Aleksandrów Kujawski, 23.08.2008 r.". Rzut oka na kalendarz historyczny rozwiewa wątpliwości: 23 sierpnia 1939 r. podpisano tajny protokół sowiecko-niemiecki, otwierający drogę do najkrwawszej w dziejach świata wojen. Pakt Ribbentrop - Mołotow, bez którego nie byłoby pewnie "niewinnych ofiar niemieckich" ani w Nieszawie, ani w Aleksandrowie Kujawskim. Data przypadkowa, chichot historii czy rozmyślna prowokacja? Wizja lokalna Jestem w Aleksandrowie razem z panem Alfredem Skowerskim z Wrocławia, synem żołnierza spod Monte Cassino, zainteresowanym wojenną i tużpowojenną historią Polski. Jako wolontariusz wykonuje niezwykle pożyteczną pracę polegającą na ustalaniu miejsc pochówków polskich patriotów skazanych w latach 40. i 50. przez komunistyczne sądy, pochowanych anonimowo na cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu. Próbujemy się dowiedzieć, gdzie jest niemiecki pomnik, ale nikt nie wie. - Ludzi takie rzeczy dziś nie interesują, żyją swoimi sprawami - mówi pan Skowerski. Może to prawda, ale Aleksandrów to nieduże miasto, więc skoro nic nie wiedzą, to znaczy, że projektu pomnika w żaden sposób z nimi nie konsultowano. A szkoda, bo pomnik dla "niewinnych Niemców" w polskim mieście włączonym przez Hitlera 8 października 1939 r. do Rzeszy i bezlitośnie "czyszczonym" z "polskich elementów przywódczych" nie jest czymś oczywistym. W końcu młoda osoba, panna Sylwia, mówi, że to "gdzieś na Wojska Polskiego, ale dokładnie nie wiem". Jedziemy na Wojska Polskiego i znajdujemy to, czego szukamy, bo stoi przy samej ulicy, chyba najdłuższej w mieście. Kamienny obelisk z krzyżem, na kamieniu tablica z cytowaną inskrypcją. Dowiadujemy się jeszcze, że podobne memoriały są w Ciechocinku i Nieszawie. Postanawiamy tam jechać. W Ciechocinku pytamy o to wiele osób, ale nikt nie potrafi udzielić informacji. Ta sama sytuacja, co w Aleksandrowie. Ktoś uczcił "niewinne ofiary niemieckie", ale zrobił to tak, jakby sam się tego wstydził, jakoś cichaczem, niewyraźnie... "Polskie łby" W centrum miasta spotykamy panów Stefana Jaworskiego i Władysława Lewandowskiego, obydwaj już po osiemdziesiątce. Ten drugi mieszka na Bródnie w Warszawie, jest emerytowanym lotnikiem. Przyjechał do Ciechocinka, by odwiedzić starego kolegę, jeszcze ze szkoły powszechnej i gimnazjum w Nieszawie. Pytamy o niemieckie memoriały w Aleksandrowie, Nieszawie i Ciechocinku. Nic o tym nie wiedzą, tylko oczy robią im się okrągłe ze zdziwienia, gdy im relacjonujemy sprawę. Po chwili zaczynają mówić z przejęciem o tym, co ich spotkało we wrześniu 1939 roku. - Parę dni było spokojnie, mimo wojny, potem przyszedł nowy, niemiecki dyrektor szkoły i powiedział: "polnische Kinder weg!" - mówi pan Władysław. - Byliśmy jeszcze młodzi i głupi - dodaje pan Stefan. - Ucieszyliśmy się, że mamy wolne... Dopiero potem zrozumieliśmy, że jesteśmy teraz ludźmi drugiej kategorii. Pan Władysław zapamiętał dramatyczną rozmowę z kolegą Niemcem. - Przed wojną to był spokojny chłopak. Jak się wojna zaczęła, diabeł w niego wstąpił. Podszedł do mnie i szyderczo powiedział: "Teraz będziemy z psich i polskich łbów brukować ulice w Nieszawie". Byłem przerażony, że się tak odmienił. Kto go tego nauczył? Ojciec i matka? Może to ci "niewinni Niemcy", teraz czczeni w Nieszawie i Aleksandrowie? Pan Władysław upoważnia mnie do cytowania jego słów, "bo może ktoś jeszcze przyjdzie do rozumu". Jego ojciec bronił w roku 1920 Polski i Europy, także tej niemieckiej, przed bolszewikami. W 1939 r. został przez Niemców aresztowany. Brat uciekł z domu, ukrywał się. Pytam, czy spotkał jeszcze kiedyś tego niemieckiego kolegę od "polskich łbów"? - Tak, proszę pana, spotkałem go w 1945 roku. Zapytałem: "Czyimi łbami wybrukujemy teraz ulice?". Był tak przerażony, że żal mi się go zrobiło. Powiedziałem: "Nie bój się, ja nie Niemiec, ja Polak. Nic ci nie grozi"... Odwet Aleksandrów Kujawski został oswobodzony od Niemców 20 stycznia 1945 roku. Starzy mieszkańcy miasta zapamiętali, że przez kilka następnych tygodni panowało w mieście prawo dżungli. Był sowiecki komendant wojskowy, NKWD i UB. Nie tylko nie zajmowali się porządkiem w mieście, ale wprost zachęcali do rozprawienia się z Niemcami, którzy podczas wojny sprowadzili nieszczęścia na polskie rodziny, wskazywali Polaków do aresztowania, uczestniczyli w egzekucjach niewinnych ludzi w ramach bandyckiego Selbstschutzu. Czy mogły też bez śladu na ludzkiej psychice pozostać takie "rozporządzenia" niemieckie: "Natychmiastowym wejściem w życie zastosowuje się obowiązek ukłonu przez każdego Polaka i Polki, w stosunku do każdego Niemca noszącego mundur. Ukłon oddany być musi przez Polaka przez zdjęcie nakrycia głowy i odpowiedniej prostej postawy; u Polek przez ukłon"... Sowieci byli też żądni odwetu w Aleksandrowie, bo miasto broniło w styczniu wielu ochotników z Volkssturmu. Niepotrzebnie zginęło wielu żołnierzy sowieckich, choć przecież nie miało to już w tamtej sytuacji żadnego sensu. Rzeczywiście, doszło w mieście po 20 stycznia do odwetu na Niemcach. Zginęło kilkadziesiąt osób. Nie była to jednak inicjatywa polska. Wszystko było inspirowane i kierowane przez bezpiekę i milicję. Pochodzący z Aleksandrowa dr Stanisław Uciński powiedział mi, że Niemcy zginęli z rąk funkcjonariuszy MO, nadzorowanych przez bezpiekę, i że byli to głównie osadnicy, którzy w roku 1939 zajęli miejsce wypędzonych z domów Polaków, gorliwi ochotnicy Volkssturmu. Podobnie było w Nieszawie. Tu zapraszam do szerszej refleksji. Pamiętajmy, że jest styczeń 1945 roku. NKWD, UB i MO to nie były polskie, lecz sowieckie formacje. Legalny rząd polski przebywał na uchodźstwie. Polska administracja, przygotowywana do objęcia władzy na terenach oswobodzonych od Niemców, nie została do tego dopuszczona przez nowego okupanta. Dziś Niemcy całkowicie to ignorują. Na wystawie Eriki Steinbach w Berlinie czytałem, że "wypędzenia" niemieckiej ludności były dokonywane "przez władze polskie" już od wczesnej wiosny 1945 roku! Wczesną wiosną 1945 r. część obszaru polskiego była okupowana przez Sowiety, część przez Niemców. Żadne "władze polskie" nie sprawowały tu jurysdykcji! Nie było jeszcze nawet narzuconego przez Stalina "rządu". Tak zwany tymczasowy rząd jedności narodowej ze Stanisławem Mikołajczykiem, wątpliwa próba kompromisu między sowieckim PKWN a oczekiwanym przez ogół Polaków suwerennym rządem RP, zainstalował się dopiero 28 czerwca 1945 roku. Przypisywanie Polakom odpowiedzialności za akcje odwetowe na Niemcach w 1945 r. jest niegodziwe. Zdarzały się natomiast indywidualne przypadki odwetu ze strony Polaków skrzywdzonych przez Niemców. Czy można się temu dziwić? Wydarzeń historycznych nie można pojąć, jeśli się je wyrwie z dramatycznego kontekstu, jeśli się je zmierzy tylko dzisiejszą miarą. Zapytajmy o to dzieci polskich nauczycieli, lekarzy czy działaczy społecznych, prowadzonych na śmierć w niezliczonych na pomorsko-kujawskiej ziemi miejscach kaźni z jesieni 1939 r., zapisanych przedtem w "Księdze poszukiwanych Polaków", przeznaczonych jeszcze przed 1 września 1939 r. do unicestwienia. Zapytajmy o archiwa kościelne z włocławską "diecezją męczenników", do której należą Aleksandrów, Nieszawa i Ciechocinek. W akcie nieludzkiego "oczyszczania gruntu" z "polskich elementów przywódczych" Niemcy wymordowali tu podczas wojny ponad 50 proc. księży diecezjalnych! Żadna inna diecezja w Polsce nie poniosła takich strat! Czy kościół w Ciechocinku to właściwe miejsce dla uczczenia "niewinnych Niemców" z tego okresu? Zapytajmy rodziny ofiar zbrodniarza wojennego, pana życia i śmierci na terenie Wartheland, czyli niemieckiego "kraju Warty", do którego Hitler wcielił Aleksandrów Kujawski. Obergruppenführer Arthur Karl Greiser był gauleiterem tego "gau" od listopada 1939 roku. Przeprowadził tu ze szczególną gorliwością "czyszczenie gruntu", polegające na dramatycznej i okrutnej eksterminacji ludności polskiej. W roku 1945 został aresztowany przez Amerykanów i wydany Polsce. W akcie oskarżenia z roku 1946 zarzucano mu, że jako namiestnik Rzeszy i okręgowy szef NSDAP na obszar województw poznańskiego oraz części łódzkiego i pomorskiego w latach 1939-1945 organizował zabójstwa indywidualne i zbiorowe polskiej ludności cywilnej i jeńców wojennych. Że znęcał się nad ludźmi, prześladował ich i zadawał "uszkodzenia cielesne oraz powodujące rozstrój zdrowia" tylko dlatego, że byli Polakami. Że systematycznie niszczył polską kulturę, germanizował kraj i ludność polską, dokonywał bezprawnego zaboru jej mienia i polskiej własności publicznej. Że lżył i wyszydzał Naród Polski poprzez głoszenie jego niższości kulturalnej i "małej wartości społecznej". Że przymusowo wysiedlał tysiące ludzi z ich domów do tzw. Generalnej Guberni lub do obozów pracy przymusowej w Niemczech. Że prześladował ze szczególnym okrucieństwem obywateli polskich narodowości żydowskiej - mężczyzn, kobiety i dzieci. Że nakazywał wywożenie dzieci polskich, wbrew woli rodziców i opiekunów, i przymusowe umieszczanie ich w niemieckich rodzinach zastępczych i publicznych zakładach opiekuńczych w Niemczech, z zerwaniem wszelkiej łączności z rodzinami i polskością oraz z nadaniem im imion i nazwisk niemieckich. Ten gauleiter decydował o wszystkim, co działo się podczas wojny w Aleksandrowie, Ciechocinku i Nieszawie. Najwyższy Trybunał Narodowy skazał go na śmierć. Wyrok wykonano publicznie na stokach poznańskiej Cytadeli 21 lipca 1946 roku. Ciało zbrodniarza zostało spalone symbolicznie w tym samym krematorium, w którym palono ciała zamordowanych z jego rozkazów Polaków. Niech nikt nie rozsiewa dziś tych prochów nad Ciechocinkiem, Aleksandrowem i Nieszawą! "Pojednanie"? "Gazeta Pomorska" donosiła w poniedziałek, 25 sierpnia, że "Aleksandrów dołączył do Ciechocinka i Nieszawy, miejsc, gdzie doszło do symbolicznego pojednania dwóch narodów". Na zdjęciu Małgorzata Cylke (ta, która dała swą ziemię pod niemiecki kamień) "jedna się" z dr. Gustawem Beckerem z Niemiec, podając mu rękę. Mam wrażenie, że pani Cylke "pojednała się" z panem Beckerem już znacznie wcześniej... Zapomnieli tylko zapytać o to mieszkańców Aleksandrowa. A powinni, bo kamień nie stoi w ogródku pani Cylke, tylko w ogólnie dostępnym miejscu, na otwartym terenie, przy samej ulicy. Bez wątpienia to przestrzeń publiczna i bez wątpienia intencją budowniczych było to, by wszyscy mieszkańcy Aleksandrowa i ich goście mogli złożyć tu hołd "niewinnym Niemcom". Jak informuje "Gazeta Pomorska", "w uroczystości wzięli udział potomkowie Niemców, którzy byli przetrzymywani w młynie, w tym dr Gustaw Becker, inicjator budowy obelisku. Doktor Becker jako dziesięciolatek był więźniem w młynie, zginął tam jego ojciec. 'Dziś postawiliśmy w Aleksandrowie pomnik ku pamięci zmarłym, a żyjącym ku przestrodze' - mówił Gustaw Becker". Intryguje mnie bardzo, przed czym pan Becker chce przestrzec mieszkańców polskiego miasteczka, pokrzywdzonych i upokorzonych przez Niemców podczas wojny? Takie "przestrogi" należałoby chyba stawiać na terenie Niemiec? Bez udziału Rady Miejskiej Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym stanowi jednoznacznie, że podejmowanie uchwał w sprawach: herbu gminy, nazw ulic i placów publicznych oraz wznoszenia pomników (...) należy do wyłącznej właściwości rady gminy, czyli w tym konkretnym przypadku do Rady Miejskiej w Aleksandrowie Kujawskim (art. 18, ust. 2, pkt 13). Jak mnie poinformował jeden z radnych aleksandrowskich, w sprawie niemieckiego pomnika Rada Miejska w ogóle się nie wypowiadała! Nie było żadnej uchwały na tak lub nie. Po prostu uznano, że to prywatny teren i prywatna sprawa pani Cylke i dr. Beckera! Takie stawianie sprawy to niebezpieczna praktyka, wypracowana zresztą wcześniej na Opolszczyźnie. Wydawać by się mogło, że w polskiej przestrzeni publicznej można eksponować pomniki i tablice pamiątkowe tylko wtedy, gdy uzyskają akceptację władzy samorządowej, wybieranej w powszechnych wyborach, posiadającej delegację ogółu mieszkańców danego terenu m.in. do prowadzenia edukacji publicznej, poprzez stanowienie miejsc pamięci. W Aleksandrowie nie przestrzega się jednak polskiego prawa. Okazuje się, że każdy, kto ma pieniądze, może w przestrzeni publicznej eksponować dowolne treści - nawet takie, które kłócą się z pamięcią o niewinnych ofiarach, obywatelach Rzeczypospolitej Polskiej, zamordowanych przez agresorów z powodu swej przynależności narodowej. Polska nie uporała się jeszcze z przestrzenią publiczną, pozostawioną nam przez komunistów, z nazwami i symbolami komunistycznymi. Na ten chaos nakładana jest teraz niemiecka polityka historyczna. Bo nie mam wątpliwości, że kamienie z Aleksandrowa i Nieszawy oraz podobne "pomniki" na Ziemiach Odzyskanych są wyrazem tej polityki. Najkrócej można jej tezy przedstawić następująco: Niemcy zawinili wobec narodu żydowskiego, dokonując jego holokaustu. Jeśli zaś chodzi o inne narody podczas wojny, to wszyscy byli tak samo winni. Owszem, Niemcy mordowali Polaków, ale Polacy też mordowali Niemców, a po wojnie wypędzili ich z domów... Na taki obraz wojny żaden uczciwy człowiek, nie tylko Polak, nie powinien się zgodzić! W uroczystości przy aleksandrowskim kamieniu uczestniczył też burmistrz miasta Andrzej Cieśla, sankcjonując w ten sposób bezprawie i odebranie radzie miejskiej należnych jej praw. Powiedział, według "Gazety Pomorskiej", że "aleksandrowska uroczystość nie miała rozliczać czy też osądzać sprawców zbrodni sprzed 63 lat". Wyraził też nadzieję, że "wydarzenie będzie sprzyjać kształtowaniu jak najlepszych relacji polsko-niemieckich, opartych na wzajemnym zrozumieniu i poszanowaniu". Panie burmistrzu, szacunek i zrozumienie buduje się na prawdzie, a nie na "wydarzeniach". I na przestrzeganiu prawa. I na poczuciu godności. I na poszanowaniu pamięci, przechowywanej przez takich ludzi jak Władysław Lewandowski. "Süddeutsche Zeitung" i prasa niemiecka w ogóle zwróciły uwagę na "wydarzenie" w Aleksandrowie. "To sprzeciw wobec polityki przemilczania" - napisała "SZ", dodając, że "w utworzonym po wojnie obozie koncentracyjnym dla miejscowych Niemców zginęło kilkadziesiąt osób; niektóre szacunki mówią nawet o 130 cywilach zamordowanych przez milicję i miejscową ludność polską" (cytat za PAP). Nigdy nie słyszałem o "obozie koncentracyjnym" w powojennym Aleksandrowie, ale - jak widać - Niemcy chętnie mnożą te "obozy" przy każdej okazji, by stworzyć wrażenie, że Polacy też je budowali i też męczyli tam niewinnych ludzi. Inna sprawa, że my sami im pomagamy w fałszowaniu obrazu przeszłości, pisząc często bezmyślnie lub bezrefleksyjnie o tym, co się działo po wojnie. Sowieckie obozy pracy, zakładane na ziemiach polskich od roku 1944, miejsce cierpienia nie tylko Niemców, ale także - a raczej przede wszystkim - Polaków sprzeciwiających się sowietyzacji kraju czy ukraińskich uciekinierów z akcji "Wisła" nazywane są bez zmrużenia oka "polskim gułagiem"! Dobrze, że chociaż w cudzysłowie, ale i tak głupota poraża! Pisze się, że co prawda założyło je NKWD, ale potem zostały przekazane "w polskie ręce". Te polskie ręce to oczywiście UB! Trudno się jednak dziwić ludziom niezajmującym się na co dzień historią, że - przy braku rzetelnej edukacji historycznej w mediach - powtarzają takie głupstwa. Gorzej, gdy głupstwa rozpowszechnia mimowolnie instytucja niewątpliwie kompetentna i wiarygodna. W wydanej niedawno przez IPN, Muzeum Woli i Dolnośląską Inicjatywę Historyczną ulotce o rotmistrzu Witoldzie Pileckim ("Ochotnik z Auschwitz") cytuje się bez żadnego krytycznego komentarza fragment wystąpienia adwokata podczas rozprawy "rehabilitacyjnej" Pileckiego z roku 1990: "Nie jesteśmy lepsi od Niemców i Rosjan, ponieważ potrafiliśmy własnymi rękami mordować swoich bohaterów". No i proszę, Pileckiego, Fieldorfa i innych zamordowały "polskie ręce"! Pan mecenas dostał natenczas małpiego rozumu, ale dlaczego to cytujemy jak Słowo Boże - i to w ulotce edukacyjnej?! To w ogóle szerszy problem - problem języka opisu rzeczywistości Polski powojennej, sowieckiej. Ten język jest wyjątkowo niekonsekwentny i niezdarny, a "stare sowieckie zbiry" (mówiąc słowami Mariana Hemara), dawne funki i spece od propagandy chętnie podsuwają nam gotowe kalki, tak jak ten "polski gułag", zamieniając peerelowskie MY - ONI na ogólne MY, obdarowując nas hojnie swymi zbrodniami. Niemcy chętnie to kupują, bo podoba im się taka zamiana zbrodni sowieckich, komunistycznych na "polskie". Żadna gazeta niemiecka nie zwróciła uwagi Erice Steinbach, że na jej wystawie występują jakieś mityczne "władze polskie" już wczesną wiosną 1945 r. i wypędzają niewinnych Niemców... Rozochocony polską biernością dziennikarz "Süddeutsche Zeitung", Thomas Urban, snuje dalej wywody na temat polskiej ksenofobii, jakby żywcem przeniesione z "postępowej" prasy "polskiej". Oto wreszcie w latach 90. "Polska rozpoczęła intensywną debatę o losie Niemców, zamieszkałych dawniej na terenach na wschód od Odry i Nysy. W ponad dziesięciu miejscach odsłonięto wówczas pomniki upamiętniające ofiary (...). Pojawiły się książki na ten temat. Jednak władze nie skazały żadnego ze sprawców". A to dopiero! Państwo polskie nie potrafi postawić przed sądem znanych z imienia i nazwiska siepaczy generała "Nila", nie potrafi doprowadzić do ekstradycji zbrodniarki Wolińskiej, choć żyje ona w kraju zaprzyjaźnionym, a teraz powinno się zająć ściganiem tych, którzy pod wrażeniem zbrodni niemieckich i krzywd, jakie spotkały ich rodziny, dokonywali odosobnionych aktów odwetu - i to w warunkach nowej okupacji, sowieckiego bezprawia i braku polskiej administracji. Nowe kłamstwa w miejsce starych Polscy parlamentarzyści w Brukseli prowadzą akcję informacyjną, która ma doprowadzić do przyjęcia przez Parlament Europejski uchwały o 23 sierpnia jako dniu pamięci o zbrodniach "nazistowskich i stalinowskich". Tylko pochwalić. Szkoda tylko, że zbrodnie bolszewickie, sowieckie, po prostu komunistyczne mają być znowu przykryte nieokreślonym "stalinizmem". Szkoda, że zbrodnie niemieckie, dokonane przez instytucje państwa niemieckiego, kierowane przez ludzi wybranych przez Niemców w powszechnych wyborach, mają być znowu przykryte jakimś "nazizmem". Dochodzenie do wspólnej dla całej Europy prawdy o przeszłości, zwłaszcza prawdy o zbrodniach, nie powinno być krępowane żadną polityczną poprawnością. "Niech słowa wasze będą tak za tak - nie za nie, a co nadto jest, od złego jest"... Niech pamięć trwa W drodze z Aleksandrowa zatrzymuję się niedaleko miejscowości Mniszek koło Świecia. Tu, w byłej żwirowni, w czasie wojny Niemcy zamordowali około 10 tysięcy obywateli Rzeczypospolitej Polskiej - mężczyzn, kobiet i dzieci z powiatów świeckiego, chełmińskiego, grudziądzkiego, bydgoskiego i starogardzkiego. W ten sposób Niemcy "oczyszczali grunt". Teraz jest to miejsce pamięci, zarazem wielka mogiła w formie trapezu przypominającego trumnę. W środku znajduje się wielki krzyż z tablicą pamiątkową oraz symbolicznymi szczątkami zamordowanych. Kolejne kamienie pamięci poświęcono mieszkańcom Świecia i powiatu, ofiarom "eutanazji", zamordowanym mieszkańcom Bydgoszczy, Grudziądza, Chełmna, pomordowanym dzieciom polskim, żołnierzom, nauczycielom, uczestnikom pomorskiego ruchu oporu, obywatelom RP pochodzenia żydowskiego, księżom i misjonarzom, także grupie jeńców sowieckich. Odnajduję cytat z wiersza Mariana Piechala: "Zanim ci, synku, w literach treść drukowaną obnażę, będę jak księgi otwierał wszystkie wojenne cmentarze. Wszystkie po polach mogiły nauczę czytać jak nuty, abyś z nich czerpał swe siły do dalszej w życiu marszruty". Przy wejściu na cmentarzysko w Mniszku znajduje się najpiękniejszy pomnik, jaki widziałem w życiu. Żywy. Kawałek szubienicy, na której umierali niewinni ludzie, umieszczono na pniu żywicznego drzewa. Drzewo przytuliło ten kawałek, wokół niego narosła młoda kora, drewno szubieniczne zdaje się rosnąć razem z żywym drzewem. Jak pamięć, której nie da się strzasnąć. To żywy przekaz dla nas, by pamięć tamtych zbrodni nie wyschła, by przetrwała wraz z żywym drzewem i by świadczyła o prawdzie. "Nasz Dziennik" 2008-09-30

Autor: wa