Olszynka - polskie Termopile

Pole bitwy grochowskiej to zapomniany skarb Warszawy, w której 184 lata temu zaczęło się Powstanie Listopadowe. „Wnoszę o wystawienie pomnika świetnej bitwy pomiędzy Grochowem a Miłosną na cześć walecznych” – mówił poseł woj. mazowieckiego Józef Modliński na posiedzeniu izby poselskiej 26 kwietnia 1831 r., dwa miesiące po bitwie grochowskiej. Zdławienie Powstania Listopadowego przez Moskali uniemożliwiło budowę pomnika. Musiał minąć wiek, żeby Polacy wrócili do szczytnej idei uhonorowania bohaterów, którzy powstrzymali rosyjski szturm na Warszawę.

W obliczu powrotu Rosji do retoryki imperialnych podbojów należy budzić ducha Polaków i wrócić do koncepcji usypania kopca Obrońców Warszawy, którą powziął prezydent stolicy Stefan Starzyński. Można w tym celu wykorzystać ziemię wydobywaną w czasie kontynuacji budowy II linii metra na Pradze. Kopiec o wysokości 50 metrów z tarasem widokowym i „orlim gniazdem” na szczycie ma szansę stać się symbolem Pragi i całej Warszawy. Symbolem, jakiego w powojennej Warszawie brakuje. Dokumentacja kopca od trzech lat spoczywa w czeluściach biurokratów ze stołecznego ratusza.

Sprawa honorowa

Działania dla zachowania historycznego dziedzictwa Olszynki Grochowskiej – pola najkrwawszej bitwy listopadowego zrywu, stoczonej przez Wojsko Polskie z armią rosyjską 25 lutego 1831 r. – miały dla nas wymiar osobisty i patriotyczny. Zainteresowanie największą bitwą stoczoną w Europie między wojnami napoleońskimi a wojną krymską, w której poległo w sumie blisko 17 tys. żołnierzy, było oczywiste nie tylko z racji zamieszkania tuż obok Olszynki. Stefan Melak często przypominał słowa historyka Powstania Listopadowego Stanisława Barzykowskiego o tym, że na polach Grochowa do rangi hymnu narodowego wyrosła „Pieśń Legionów” Józefa Wybickiego zaczynająca się słowami: „Jeszcze Polska…”.

Obszar kluczowej pozycji Wojska Polskiego, broniącego Warszawy w lutym 1831 r., obejmował piaszczystą wydmę wśród olchowego lasu na bagnach. Z biegiem lat od dnia bitwy człowiek zmieniał to środowisko. Do okresu międzywojennego dotrwała tylko jedna olcha, którą mieszkańcy otaczali wielkim sentymentem. Wisiała na niej tabliczka z napisem:

Jestem jedyną już wnuczką Bohaterów z 1831 r.

Mam w sobie krew praojców, którzy tu padli.

Ludzie, nie rańcie mnie!

Dajcie żyć jeszcze radością, że Polska wolna!

Na historycznej wydmie w 1916 r. Towarzystwo Przyjaciół Grochowa postawiło drewniany krzyż dla uczczenia bohaterów. Następnie, przed setną rocznicą bitwy, TPG wystąpiło z planami zabezpieczenia Olszynki, aby mógł tam powstać pomnik – Park Narodowy. Władze miejskie uznały teren za zabytek historyczny i wykupiły z rąk prywatnych.

1 lipca 1916 r., po zajęciu Warszawy przez Niemców, przyłączono tereny Grochowa do Warszawy. 13 lipca 1916 r. do Olszynki Grochowskiej przybyło 100 tys. osób. Ustawiony został krzyż pamięci powstańców. Artur Oppman uczcił to wydarzenie poematem „Grochów”.

W końcu 1930 r. Józef Piłsudski przyjął w Belwederze członków Komitetu Głównego obchodów 100-lecia rocznicy Powstania Listopadowego. Działacze Towarzystwa Przyjaciół Grochowa zwrócili uwagę, że Rosjanie już w 1833 r. wznieśli „Pomnik Bitwy Grochowskiej” – z wyrytymi nazwiskami Polaków, którzy w czasie Powstania Listopadowego pozostali wierni carowi.

1 marca 1931 r. w miejscu zniszczonego przez czas krzyża z 1916 r. ustawiono nowy. Uroczyście wmurowany został akt erekcyjny, podpisany przez Marszałka Józefa Piłsudskiego i prezydenta Ignacego Mościckiego, a także kamień węgielny „pod budowę Mauzoleum dla uświęcenia 100-letniej rocznicy bohaterskiej bitwy o wolność narodu, stoczonej tu w roku 1831”.

W roku 1936 po melioracji łąki w Olszynce wyschły, a wraz z nimi także ostatnia, pamiątkowa olcha. Przy kopaniu rowów melioracyjnych natrafiono na resztki broni, umundurowania, guziki, kule armatnie i karabinowe oraz kości żołnierzy. Szczątki złożono w zbudowanej w tym celu krypcie. Zwieńczona krzyżem stoi do dziś, poddana niezbędnym remontom. Na uroczystości w 105. rocznicę bitwy prezydent Warszawy Stefan Starzyński ogłosił budowę 100-metrowej szerokości Alei Chwały Oręża Polskiego. Dostojnicy sadzili olchy – jako pierwszy, gen. Edward Śmigły-Rydz. W uroczystości wzięło udział 80 tys. osób.

Noc komunizmu

Wraz z nastaniem PRL skończyły się oficjalne uroczystości w Olszynce. Rozpoczęła się systematyczna dewastacja Olszynki.

Mogiła powstańcza w Olszynce znajduje się na terenie parafii św. Wacława, utworzonej po wojnie przez Prymasa Tysiąclecia ks. kard. Stefana Wyszyńskiego. Jej pierwszy proboszcz, ks. Wacław Karłowicz, kapelan AK w Powstaniu Warszawskim, podjął się patriotycznej i chrześcijańskiej misji troski o szczątki polskich żołnierzy z 1831 roku. Obchody organizowane od lat 70. XX wieku przez Krąg Pamięci Narodowej z inicjatywy ks. Karłowicza i Stefana Melaka nawiązywały do czasów tuż po owstaniu Listopadowym. „W okresie zaborów istniała, kultywowana w środowisku literackim Warszawy, tradycja pielgrzymowania do Olszynki w rocznice bitwy” – pisał Stefan Melak w 1980 roku.

1 grudnia 1974 r., po raz pierwszy w PRL, w Olszynce została odprawiona przez ks. Karłowicza polowa Msza Święta. Oświadczenie pt. „Wolność naczelną wartością kultury polskiej” odczytał Stefan Melak.

30 listopada 1975 r. Mszę Świętą w Olszynce odprawił ks. Wacław Karłowicz. Uroczystość zorganizował Krąg Pamięci Narodowej. Podobnie było rok później i w następnych latach.

Gwiazda Wytrwałości

29 listopada 1981 r. rocznica wybuchu Powstania Listopadowego była obchodzona jako Święto Wolności. Staraniem Stefana Melaka powstało kilkaset broszur o Powstaniu Listopadowym. Z udziałem literatów i historyków, m.in. Wiesława Budzyńskiego i Jerzego Łojka, wskrzeszony został w formie symbolicznej historyczny Żelazny Order Gwiazdy Wytrwałości, ustanowiony pierwotnie przez Sejm Narodowy 18 września 1831 r. w Zakroczymiu.

W 1981 r. Gwiazdę przyznano 4. Pułkowi Piechoty Liniowej, wsławionemu bohaterską obroną Olszynki Grochowskiej 25 lutego 1831 r. i Józefowi Piłsudskiemu (order odebrała córka Marszałka Jadwiga Piłsudska-Jaraczewska).

W 1982 roku uroczystości nie było, gdyż działacze Kręgu Pamięci Narodowej, w tym Arkadiusz i Stefan Melakowie, byli uwięzieni.

25 listopada 1984 r. Mszę św. w Olszynce odprawili ks. bp Władysław Miziołek i ks. Wacław Karłowicz. Gwiazdę Wytrwałości przyznano jeńcom Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska, pomordowanym w Katyniu i innych miejscach zagłady oraz ks. Jerzemu Popiełuszce, „kapelanowi robotniczej Warszawy, który Słowem Bożym umacniał wolę walki o godność, prawa człowieka i niepodległość Ojczyzny, bestialsko zamordowanemu w październiku 1984 r. za Prawdę i Wiarę przez komunistycznych oprawców z aparatu bezpieczeństwa”. Matka księdza Marianna Popiełuszko odebrała odznaczenie z rąk Stefana Melaka w obecności 330 delegacji z całego kraju.

Podczas uroczystości 1 grudnia 1985 r. order Gwiazdy Wytrwałości przyznano ks. mjr. Ignacemu Skorupce, kapelanowi Wojska Polskiego, który zginął w Ossowie 14 sierpnia 1920 r., w obronie wiary i Ojczyzny przed hordą bolszewicką. Order odebrał bratanek księdza, Ignacy Skorupka.

W latach 90. do organizacji uroczystości włączyły się wojsko i władze samorządowe. W 1997 r. z inicjatywy Kręgu Pamięci Narodowej, w nawiązaniu do słów Józefa Piłsudskiego z 1931 r., powstaje „Akt Ocalenia Olszynki” – forma nacisku na władze w kwestii zachowania dziedzictwa pola bitwy grochowskiej. Dokument podpisują m.in. Prymas Polski, premier RP, marszałkowie Sejmu i Senatu, prezydent Warszawy. Akt znajduje się w Archiwum Kręgu Pamięci Narodowej.

Aleja Chwały

Przy wsparciu samorządu w 1998 r. powstała asfaltowa nawierzchnia i chodnik na ul. Traczy, od ul. Chełm- żyńskiej do mogiły z 1831 roku. Oddany sprawie prof. Jan Pachowski z Instytutu Badawczego Dróg i Mostów zaprojektował ulicę, pozyskał materiał i nadzorował prace.

W nawiązaniu do idei budowy Alei Chwały Oręża Polskiego, ogłoszonej przez prezydenta Stefana Starzyńskiego, społeczni opiekunowie miejsca zaczęli stawiać w 1999 r. pomniki – kamienie z tablicami ku czci dowódców oraz formacji wojskowych i zasłużonych postaci cywilnych doby Powstania Listopadowego. Pierwszy głaz, dedykowany gen. Ludwikowi Bogusławskiemu, sfinansowała ówczesna gmina Warszawa-Wilanów z inicjatywy radnego Andrzeja Melaka.

Wzdłuż ul. Traczy, od ul. Chełm- żyńskiej do mogiły z 1831 r., stanęły łącznie 34 Głazy Pamięci. Między nimi znalazły miejsce także Krzyż Obrońców Olszynki, figura Matki Bożej Fatimskiej. Kolejny raz ofiarną postawą wykazali się fundatorzy, m.in. z Cechu Krawców i Włókienników m.st. Warszawy.

Przed tragiczną śmiercią pod Smoleńskiem, 10 kwietnia 2010 r., Stefan Melak i jego współpracownicy, z udziałem architekta Józefa Helińskiego, zaplanowali dalsze prace. Jednak podejmowane dotąd próby przekonania władz Warszawy do wizji usypania kopca Bohaterów Olszynki Grochowskiej nie powiodły się, chociaż deklaratywnie inicjatywie sprzyjają władze dzielnic Praga-Południe i Rembertów. Tymczasem projektowany kopiec byłby ukoronowaniem założenia architektonicznego, odpowiedniego do rangi bitwy grochowskiej.