Członkowie KG ZWZ/AK więzieni w KL Auschwitz

Treść

Dr Adam Cyra

W 1995 r. z inicjatywy Światowego Związku Żołnierzy AK z Okręgu Śląskiego została odsłonięta tablica pamiątkowa przy wejściu do bloku nr 15 na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, w którym mieści się wystawa zatytułowana "Walka i martyrologia narodu polskiego w latach 1939-1945", z następującym napisem: "W hołdzie żołnierzom AK i ludziom niosącym pomoc więźniom. Towarzysze walki 1995".

Mija 67 lat od chwili, kiedy 14 lutego 1942 r. Związek Walki Zbrojnej przekształcił się w Armię Krajową, która miała rozbudowany konspiracyjny system i posiadała sprawnie działający aparat dowodzenia.
Komenda Główna SZP/ZWZ/AK w czasie wojny sukcesywnie rozrastała się, poczynając od kilkuosobowego zespołu w dniu 27 września 1939 r. - do 1195 oficerów, podchorążych i podoficerów w lutym 1944 roku. Do tej liczby należy dodać trudną do określenia ilość szeregowych żołnierzy, która zapewne wahała się w granicach 2000-3000. Zatem stan personalny KG ZWZ/AK wynosił około 3000-4000 ludzi.
Konspiracja i walka musiały pociągać straty w szeregach żołnierzy podziemia. Było to wkalkulowane w ryzyko przyjętej postawy wobec niemieckiego okupanta, tworząc stały element codzienności konspiracyjnej. Aresztowania wynikały z jednej strony ze sprawności zbrodniczego aparatu policyjnego przeciwnika, lecz również przyczynami aresztowań stawały się ludzka niefrasobliwość, brak wyobraźni oraz czasami nieprzestrzeganie podstawowych zasad konspiracyjnych.
Straty powodowała także eksterminacyjna polityka okupanta w stosunku do Narodu Polskiego. Można wskazać wiele przypadkowych aresztowań, zatrzymań w łapankach, a następnie egzekucji czy wywiezienia do obozów koncentracyjnych członków konspiracji, którzy nie zostali przez wroga nigdy zidentyfikowani.
W okresie od marca 1941 r. do lutego 1944 r. sama KG ZWZ/AK straciła w zabitych 457, a aresztowanych zostało 1001 osób. Niewątpliwie słuszny jest pogląd, iż straty KG ZWZ/AK mogły wynosić ponad 1500 żołnierzy, lecz dokładne ustalenia w tym względzie nie są możliwe.
Z tej liczby 38 prominentnych osób zostało osadzonych w KL Auschwitz, z tego 11 spośród nich zginęło, 2 po przeniesieniu do innego obozu, 3 w trakcie wojny, a 22 przeżyły (4 zbiegły, 4 zwolniono z obozu, po wojnie 2 osoby zamordowano podczas represji komunistycznych).
Z komend obszarów i okręgów, czyli drugiego szczebla dowodzenia, znalazło się w KL Auschwitz 51 osób, z tego w obozie oświęcimskim zginęło 26 osób, co stanowi odsetek ponad 50 proc., 5 w innych obozach, a 2 podczas wojny w innych okolicznościach (łącznie 33 osoby, prawie 65 proc.), a przeżyło 18, co stanowi odsetek ponad 35 procent.
Niewątpliwie największe ilościowo straty poniosły obszary: Lwowski (okręgi: Lwów, Stanisławów i Tarnopol) i Krakowski (okręgi: Kraków i Śląsk). Z tego drugiego terenu uwięziono w KL Auschwitz 20 osób, a z tej liczby zginęło 16, czyli 80 procent.
Z dwóch najniższych poziomów konspiracyjnej struktury organizacyjnej ZWZ/AK, czyli komend inspektoratów rejonowych i obwodów, osadzono w KL Auschwitz 99 osób. Z tej liczby 73 osoby zginęły, a tylko 26 przeżyło. Stąd straty śmiertelne w stosunku do tych, którzy przeżyli, wynoszą 74 proc. do 26 procent.
W KL Auschwitz łącznie - z różnych szczebli dowodzenia - osadzono 188 członków kadry dowódczej ZWZ/AK. Z tej liczby 140 było oficerami służby stałej i rezerwy Wojska Polskiego, natomiast 48 nie posiadało przygotowania wojskowego.
Ich status wykształcenia kształtował się następująco: 57 osób posiadało wykształcenie wyższe (w tym 8 ukończyło wyższe szkoły oficerskie), 116 osób legitymowało się wykształceniem średnim (w tym 37 ukończyło dodatkowo szkołę podchorążych), 2 podstawowe, a w stosunku do 11 osób nie można ustalić danych dotyczących ich wykształcenia.
Najstarsza z tych osób urodziła się w 1884 r., a najmłodsza w 1925 r., lecz największa liczba z nich - 71 osób, tj. ponad 40 proc., urodziła się w przedziale czasowym 1901-1910.
Poniesione straty śmiertelne omawianej kadry dowódczej w KL Auschwitz wynoszą 103 osoby (55 proc.), 11 w innych obozach, 7 podczas wojny (łącznie 122 osoby, tj. ponad 65 proc.).
Ustalenie pełnych strat wśród członków KG ZWZ/AK nie było możliwe w czasie trwania wojny, a także nie jest w pełni możliwe dzisiaj. Wykazy strat zamieszczane w meldunkach półrocznych dla naczelnego wodza i polskiego rządu emigracyjnego w Londynie były zawsze obwarowywane zastrzeżeniami, że przesłane dane są niepełne. Stwierdzenie to głównie dotyczyło terenu, ale z pewnością w jakiejś mierze można je odnieść również do Komendy Głównej ZWZ/AK.

Informacje pochodzą z pracy doktorskiej Jerzego Dębskiego, kustosza z Działu Naukowego Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, zatytułowanej "Kadra dowódcza SZP/ZWZ/AK w KL Auschwitz-Birkenau w latach 1940-1945", którą w tym roku zamierza wydać Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie.

Autor jest kustoszem Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.
"Nasz Dziennik" 2009-02-17

Autor: wa